فاجعه صادرات پنهان آب؛ چگونه ایران سالانه ۸۰۰ میلیارد لیتر آب را از دست می‌دهد؟

به گزارش خبرنگار اقتصادی ایونا به نقل از مشرق نیوز , آمارها نشان می‌دهد که هم اکنون بیش از ۹۰ درصد آب ایران به بخش کشاورزی اختصاص می‌یابد که متأسفانه بیش از ۶۵ درصد آن به دلیل نبود بهره‌وری و تکنولوژی‌های خاص آبیاری، تلف می‌شود. همچنین به ازای مصرف هزار لیتر آب، کمتر از ۹۰۰ گرم محصول حاصل می‌شود؛ در حالی که متوسط جهانی آن بیش از ۳ هزار گرم است.

وقتی صحبت از صادرات محصولات کشاورزی می‌شود، در واقع صحبت از صادرات آب مجازی است که برای تولید این محصولات صرف شده است.

ایران به‌ عنوان کشوری با اقلیم خشک و نیمه‌ خشک، سالانه حجم قابل‌ توجهی آب مجازی را از طریق صادرات محصولات کشاورزی از دست می‌دهد. به گونه‌ای که بر اساس آمارهای سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، ایران یکی از ۱۰ کشور اول صادرکننده محصولات آب‌بر در دنیا محسوب می‌شود که محصولاتی همچون هندوانه، گوجه فرنگی، سیب زمینی، مرکبات و... را صادر می‌کند.

در واقع در چنین صادراتی محصولات کشاورزی صادر نمی‌شوند بلکه آب کشور است که از طریق این محصولات به سایر کشورها صادر می‌شود. همین امر می‌تواند بر بحران آب موجود در کشور دامن زده و چالش‌هایی را درخصوص کاهش منابع آب زیرزمینی و فرونشست زمین ایجاد خواهد کرد.

از سوی دیگر نباید فراموش کرد که هزینه آب مصرفی برای تولید یک محصول کشاورزی در ایران به صورت یارانه‌ای پرداخت می‌شود در حالی که صادرکنندگان به صورت دلاری درآمد دارند.

بنابراین تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات کشاورزی هزینه واقعی انرژی را برای تولیدات خود پرداخت نمی‌کنند. درآمد قابل توجهی که فعالان صادرات محصولات باغی و صیفی‌جات به دست می‌آورند، موجب شده صادرات آب پنهان کمرنگ و صادرات محصولات کشاورزی مهم و باارزش باشد. اتفاقی که در رسانه‌ها به عنوان یک عملکرد خیره کننده از آن یاد می‌شود.

در حالی که میزان ارزی که از طریق محصولات آب‌بر همچون هندوانه، گوجه فرنگی و... وارد کشور می‌شود، جایگزین آب از دست رفته نیست و به معنای دیگر صادرات چنین محصولاتی جز زیان بیشتر در ساختار شکننده آب ایران، آورده‌ای برای کشور و منابع آبی ندارد. زیرا بر اساس آمار اعلامی با توجه به مصرف کنونی و سرعت فعلی برداشت از آب‌های زیرزمینی برآورد می‌شود که تا سال ۱۴۱۰ حدود ۵۰ درصد از آب‌های زیرزمینی قابل دسترس ایران تخلیه شود.

بنابراین باید برای مدیریت مصرف آب اقدامات مؤثری را در اولین فرصت در حوزه کشاورزی در نظر بگیریم. در همین راستا ۱۲ محصول آب‌بر کشاورزی که شامل هندوانه، پرتقال، سیب، فلفل، سیب زمینی، خیار، گوجه فرنگی، طالبی و خربزه، پسته، انار و پیاز تازه می‌شود را مورد تحلیل و بررسی قرار دادیم تا ببینیم صادرات این محصولات در سال گذشته چقدر آب از ایران خارج کرده است؟

هندوانه

آمار گمرک از صادرات برخی محصولات آب‌بر نشان می‌دهد در میان ۱۲ محصول کشاورزی آب‌بر در کشور بیشترین صادرات مربوط به هندوانه است به طوری که در ۱۲ ماهه سال گذشته ۷۳۲ میلیون و ۱۸ هزار و ۶۴۹ کیلوگرم از این محصول صادر شده که درآمد ارزی آن معادل ۱۹۱ میلیون و ۹۳۴ هزار و ۸۰۳ دلار بوده است. برای تولید هر کیلو هندوانه ۲۰۰ لیتر آب نیاز است.

گوجه فرنگی

رتبه دوم درخصوص میزان حجم صادرات چنین محصولاتی مربوط به گوجه فرنگی است که با صادرات ۷۱۹ میلیون و ۳۳۶ هزار و ۶۹۸ کیلوگرم معادل ۲۳ میلون و ۲۹۷ هزار و ۲۲۷ دلار در این رتبه قرار گرفته است.

سیب‌زمینی

یکی دیگر از محصولات کشاورزی که ایران صادرات قابل توجهی در آن دارد، مربوط به سیب‌زمینی می‌شود که در ۱۲ ماهه سال گذشته ۱۰۷ میلیون و ۸۴۳ هزار و ۴۶۹ دلار ارز به کشور وارد کرده که این میزان معادل صادرات معادل ۳۴۱ میلیون و ۶۵ هزار و ۹۶۳ کیلوگرم از این محصول به سایر کشورهاست. این در حالی است که برای تولید هر کیلو سیب‌زمینی به ۲۱۰ لیتر آب نیاز است.

پرتقال

همچنین پرتقال یکی از میوه‌های آب‌بر در حوزه کشاورزی محسوب می‌شود که در سال گذشته ۳۳۶ میلیون و ۳۰۳ هزار و ۴۱ کیلو از آن را به سایر کشورها عرضه کرده‌ایم که این میزان عرضه موجب شد تا یک میلیارد و ۱۱۵ میلیون و ۷۳۰ هزار و ۴۵۲ دلار ارز وارد کشور شود.

پیاز، سیب و فلفل

علاوه بر آن پیاز، سیب و فلفل نیز از جمله محصولات صادراتی هستند که آب‌بری بالایی در کشاورزی و تولید دارند که در ۱۲ ماهه سال گذشته ۳۳۳ میلیون و ۷۶۵ هزار و ۸۳۵ کیلو پیاز، ۲۲۰ میلیون و ۶۷۵ هزار و ۵۱۷ کیلو سیب تازه و ۲۱۲ میلیون و ۹۴۳ هزار و ۲۳۶ کیلوگرم فلفل صادر کرده‌ایم.

میزان دلار وارد شده به کشور درخصوص صادرات این سه محصول به ترتیب ۱۶۶ میلیون و ۴۲۵ هزار و ۷۸۰ دلار برای پیاز تازه، ۱۱۰ میلیون و ۸۲۹ هزار و ۶۵۹ دلار برای سیب تازه و ۸۴ میلیون و ۹۲۲ هزار و ۶۷۰ دلار برای فلفل است. تولید هر کیلو پیاز به ۲۸۰ لیتر آب نیاز دارد.

طالبی و خربزه

براساس آمار اعلامی از سوی گمرک، یکی از محصولات کشاورزی که صادرات در آن صورت می‌گیرد، طالبی و خربزه است که میزان صادرات این دو محصول با هم ۱۴۹ میلیون و ۴۸۹ هزار و ۳۳۳ کیلوگرم با ارزش دلاری ۵۲ میلیون و ۳۹۸ هزار و ۷۱۸ دلار می‌باشد.

خیار، انار و پسته نیز از دیگر محصولات کشاورزی صادراتی است که در این گزارش آنها را در نظر گرفته‌ایم.

سال گذشته چقدر آب مجازی صادر شده است؟

اگر این ۱۲ محصول کشاورزی آب‌بر (هندوانه، پرتقال، سیب، فلفل، سیب زمینی، خیار، گوجه فرنگی، طالبی و خربزه، پسته، انار و پیاز تازه) را از نظر میزان آب صادر شده به صورت پنهان در این میوه‌ها دسته‌بندی کنیم، درخواهیم یافت میزان صادرات آب پنهان این محصولات ۸۴۶ میلیارد و ۸۵۴ میلیون و ۱۴۵ هزار و ۱۲۲ لیتر بوده است که در این میان هندوانه در رتبه اول با صادرات ۱۸۷ میلیارد و ۳۹۶ میلیون و ۷۷۴ هزار و ۱۴۴ لیتر آب قرار می‌گیرد.

در رتبه دوم پرتقال با مصرف آب ۱۵۴ میلیارد و ۶۹۹ میلیون و ۳۹۸ هزار و ۸۶۰ لیتر بیشترین آب پنهان در خود را در سال گذشته در صادرات داشته است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد در میان این ۱۲ محصول بیشترین وزن صادراتی مربوط به هندوانه (۷۳۲٫۰۱۸٫۶۴۹ کیلوگرم) و کمترین آن مربوط به پسته (۶٫۱۳۲٫۲۶۹ کیلوگرم) است.

از سوی دیگر بیشترین ارزآوری را پرتقال (۱٫۱۱۵٫۷۳۰٫۴۵۲ دلار) و کمترین ارزش دلاری را انار (۱۸٫۳۱۸٫۴۰۵ دلار) به خود اختصاص داده است.

همچنین هندوانه با (۱۸۷.۳۹۶.۷۷۴.۱۴۴) لیتر بیشترین آب پنهان در صادرات و پیاز تازه (۱۳۳۵۰۶۳۳۴۰۰) کمترین آن را به خود اختصاص داده است.

صادرات میلیاردها لیتر «آب پنهان» ایران در قالب محصولات کشاورزی؛ بحران خشکسالی جدی‌تر از همیشه

به گزارش ایونا نیوز  ، در حالی که زنگ‌های خطر بحران آب در ایران سال‌هاست به صدا درآمده و بسیاری از مناطق کشور با تنش آبی شدید دست‌وپنجه نرم می‌کنند، آمارهای تکان‌دهنده‌ای از نوعی تجارت خاموش و ویرانگر پرده برمی‌دارد: صادرات «آب پنهان» یا «آب مجازی». شاید باورکردنی نباشد، اما هر کیلو پیازی که از مرزهای کشور خارج می‌شود، حامل ۲۸۰ لیتر آب و هر کیلو هندوانه، ناقل ۲۰۰ لیتر از منابع آبی سرزمینی است که روزبه‌روز تشنه‌تر می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که تنها در ۱۰ محصول کشاورزی آب‌بر، حجمی معادل ۸۴۶ میلیارد لیتر آب به خارج از کشور صادر شده است؛ رقمی که تقریباً با کل مصرف آب شرب یک سال کلان‌شهر تهران برابری می‌کند.

تجارت مرگبار آب؛ چگونه با صادرات پیاز و هندوانه، ایران را می‌فروشیم؟

وقتی صحبت از صادرات و درآمدهای ارزی به میان می‌آید، اغلب اعداد و ارقام دلاری در ذهن ما نقش می‌بندد. اما در پس پرده‌ی صادرات محصولات کشاورزی، حقیقتی تلخ و جریانی پنهان وجود دارد که کمتر به آن پرداخته می‌شود. این جریان، صادرات ارزشمندترین و حیاتی‌ترین منبع کشور، یعنی آب است. مفهوم "آب مجازی" به مجموع آبی اشاره دارد که در کل فرآیند تولید یک محصول، از کاشت تا برداشت، مصرف می‌شود. بنابراین، زمانی که یک کامیون حامل هندوانه یا گوجه‌فرنگی از ایران به مقصد یکی از کشورهای همسایه حرکت می‌کند، در واقع تانکر عظیمی از آب شیرین را صادر می‌کند که با هزینه‌های گزاف از منابع زیرزمینی استخراج شده است.

ایران به عنوان کشوری با اقلیم خشک و نیمه‌خشک، به طور طبیعی با محدودیت شدید منابع آبی روبروست. با این حال، به شکلی متناقض و بر اساس گزارش‌های سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، کشور ما یکی از ده کشور برتر صادرکننده محصولات کشاورزی آب‌بر در جهان است. این یک تراژدی مدیریتی است؛ ما در حال حراج کردن آبی هستیم که نسل‌های آینده برای بقای خود به آن نیاز خواهند داشت.

کشاورزی ناکارآمد، بلای جان منابع آبی

ریشه‌ی این مشکل را باید در ساختار کشاورزی کشور جستجو کرد. در حال حاضر بیش از ۹۰ درصد از کل منابع آب تجدیدپذیر ایران در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. فاجعه زمانی عمیق‌تر می‌شود که بدانیم به دلیل استفاده از روش‌های سنتی و غیراصولی آبیاری، بیش از ۶۵ درصد از همین آب نیز هدر می‌رود و به ریشه گیاه نمی‌رسد. بهره‌وری آب در کشاورزی ایران به شکل نگران‌کننده‌ای پایین است. آمارها نشان می‌دهد که به ازای مصرف هر هزار لیتر آب، کمتر از ۹۰۰ گرم محصول کشاورزی تولید می‌شود، در حالی که میانگین جهانی این شاخص بیش از ۳ کیلوگرم (۳۰۰۰ گرم) است. این یعنی ما برای تولید یک محصول مشابه، چندین برابر یک کشور پیشرفته آب مصرف کرده و بخش بزرگی از آن را نیز تلف می‌کنیم.

پیامدهای ویرانگر صادرات آب مجازی

این تجارت به ظاهر پرسود، در عمل در حال نابودی زیرساخت‌های زیست‌محیطی کشور است. مهم‌ترین پیامدهای این رویه عبارتند از:

۱. تخلیه سفره‌های آب زیرزمینی: بخش بزرگی از آب مصرفی در کشاورزی از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود که طی هزاران سال در زیر زمین انباشته شده‌اند. صادرات آب مجازی به معنای استخراج بی‌رویه و تخلیه این منابع استراتژیک و غیرقابل جایگزین است.

۲. فرونشست زمین: برداشت بیش از حد آب از لایه‌های زیرین زمین، باعث خالی شدن فضای بین ذرات خاک شده و در نتیجه، سطح زمین به معنای واقعی کلمه نشست می‌کند. پدیده فرونشست زمین که امروز در بسیاری از دشت‌های کشور به یک بحران جدی تبدیل شده، زیرساخت‌ها، جاده‌ها، خطوط راه‌آهن و ساختمان‌ها را با خطر نابودی مواجه کرده است.

۳. تشدید بحران آب: این صادرات مستقیماً به بحران آب در داخل کشور دامن می‌زند و رقابت بر سر منابع محدود آبی را بین بخش‌های شرب، صنعت و کشاورزی تشدید می‌کند و به خشک شدن تالاب‌ها و رودخانه‌ها می‌انجامد.

یارانه پنهان در دل صادرات

نکته‌ی تلخ دیگر ماجرا، جنبه اقتصادی آن است. آب و انرژی مصرفی برای تولید محصولات کشاورزی در ایران با تعرفه‌های یارانه‌ای و بسیار ارزان‌تر از قیمت تمام‌شده در اختیار کشاورزان قرار می‌گیرد. در مقابل، صادرکنندگان این محصولات را با قیمت‌های جهانی و به صورت دلاری به فروش می‌رسانند. این یعنی ما در حال فروش یک سرمایه ملی (آب) با ارزان‌ترین قیمت ممکن هستیم تا عده‌ای از این میان به سودهای کلان ارزی دست یابند، در حالی که هزینه‌های زیست‌محیطی و اجتماعی این فرآیند بر دوش تمام ملت سنگینی می‌کند.

بازنگری در الگوی کشت، توقف یا وضع عوارض سنگین بر صادرات محصولات با نیاز آبی بالا، سرمایه‌گذاری گسترده در تکنولوژی‌های نوین آبیاری و اصلاح قیمت‌گذاری آب در بخش کشاورزی، از جمله اقدامات فوری و ضروری است که باید در دستور کار قرار گیرد تا جلوی این حراج خاموش ثروت ملی گرفته شود. در غیر این صورت، در آینده‌ای نه چندان دور، با سرزمینی مواجه خواهیم بود که برای تأمین آب شرب شهروندان خود نیز با چالش‌های جدی روبرو خواهد شد.

خبرنگار : ر.نقوی