مساجد باستانی ایران که روزگاری آتشکده بودند (+عکس)

با ورود اسلام به ایران، تحولات شگرفی در عرصه‌های مختلف از جمله معماری رخ داد. یکی از جالب‌ترین این تحولات، تغییر کاربری آتشکده‌ها به مسجد بود. این رویداد تاریخی، نه تنها به دلیل تغییر دین حاکم، بلکه به دلیل شباهت‌های موجود در معماری پیشین ایران و معماری اسلامی، به آسانی صورت پذیرفت.

ریشه‌های مشترک معماری ایران باستان و اسلامی

ایرانیان باستان، به ویژه در دوره ساسانی، به معماری و هنر بسیار اهمیت می‌دادند. آتشکده‌ها به عنوان اماکن مقدس، با معماری باشکوه و تزئینات ظریف ساخته می‌شدند. نکته قابل توجه این است که در این بناها، از نمادهای بت‌پرستی به ندرت استفاده می‌شد و بیشتر بر عناصر هندسی و گیاهی تاکید می‌شد. این ویژگی، زمینه را برای تغییر کاربری آتشکده‌ها به مسجد فراهم کرد.

عناصر مشترک در معماری آتشکده‌ها و مساجد

طرح هندسی و گیاهی: استفاده از طرح‌های هندسی و گیاهی در تزئینات، یکی از ویژگی‌های مشترک آتشکده‌ها و مساجد اولیه اسلامی در ایران است.

گنبد و طاق: گنبد و طاق‌های قوس‌دار، عناصری هستند که در هر دو نوع بنا به وفور دیده می‌شوند.

ایوان: ایوان‌ها به عنوان فضایی برای استراحت و استقبال، در هر دو نوع بنا کاربرد داشته‌اند.

محراب: اگرچه محراب به شکل امروزی در آتشکده‌ها وجود نداشته است، اما مهرآبه‌ها که محل نیایش مهرپرستان بوده‌اند، شباهت‌هایی به محراب مساجد دارند.

تبدیل آتشکده‌ها به مسجد

با ورود اسلام به ایران، بسیاری از آتشکده‌ها با تغییراتی جزئی به مسجد تبدیل شدند. این تغییرات شامل حذف نمادهای زرتشتی و افزودن عناصر اسلامی مانند محراب، منبر و مناره بود. با این حال، بسیاری از عناصر معماری پیشین حفظ شد و به این ترتیب، مساجد اولیه اسلامی در ایران، ترکیبی از سنت‌های معماری ایرانی و اسلامی بودند.

اهمیت این تحول

تبدیل آتشکده‌ها به مسجد، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری و پویایی معماری ایرانی است. این تحول نشان می‌دهد که چگونه می‌توان با حفظ عناصر اصلی یک معماری، آن را با نیازهای فرهنگی و اجتماعی جدید تطبیق داد. همچنین، این پدیده، بیانگر همزیستی ادیان و فرهنگ‌ها در طول تاریخ ایران است.

مطالعه معماری مساجد اولیه اسلامی در ایران، به ما کمک می‌کند تا به ریشه‌های تاریخی و فرهنگی این بناها پی ببریم. این مساجد نه تنها مکان‌های عبادت هستند، بلکه گنجینه‌هایی از هنر و معماری ایران نیز به شمار می‌روند. با بازدید از این مساجد، می‌توانیم به عمق تاریخ سفر کنیم و شاهد تلفیق باورهای مختلف در معماری باشیم.

تغییر کاربری آتشکده‌ها در بدو ورود اسلام به ایران

بحث درباره تاریخ هنر معماری در دوره ورود اسلام به ایران، فراتر از محدوده این متن است. بااین‌حال، برای درک بهتر حس و حال مساجدی که در ادامه معرفی می‌کنیم، به‌صورت مختصر به موضوع تغییر کاربری آتشکده‌ها به مساجد در آغاز ورود اسلام به ایران می‌پردازیم.

در آن زمان، مسلمانان که بیشتر زندگی چادرنشینی داشتند، آشنایی کاملی با هنر معماری نداشتند. مهارت آن‌ها بیشتر در زمینه صنایع دستی بود.

پرویز مرزبان در کتاب خلاصه تاریخ هنر اشاره می‌کند که: «چادرنشین و بیابانگرد بودند و سابقه یا سبکی در معماری و دیگر هنرهای اصلی نداشتند. هنرشان عمدتاً به نساجی، بوریا بافی، و ساخت بت‌های قبیله‌ای با سنگ، چوب و گاهی طلا و نقره محدود می‌شد. همچنین هنرهای دستی‌شان بیشتر شامل نقوش تزئینی و دور از اشکال طبیعی موجودات بود.»

بااین‌حال، در پیوند با هنر ایرانیان باستان و تأثیر گرفتن از هنر سایر مناطق، ازجمله بیزانس، معماری اسلامی به‌تدریج شکل گرفت و آثار برجسته‌ای از خود در مناطق مختلف جهان، از اسپانیا تا مصر و شمال آفریقا، به‌جا گذاشت.

حال به دوره‌ای بازمی‌گردیم که با سقوط سلسله ساسانیان، آخرین پادشاهان باستانی ایران، اسلام به‌تدریج در ایران گسترش یافت و آیین مزداپرستی دچار تغییرات اساسی شد. با افزایش شمار مسلمانان، نیاز به مساجد و مراکز سیاسی-اجتماعی مرتبط با آنان بیشتر احساس می‌شد.

در بسیاری از موارد، مسلمانان برای عبادت از همان آتشکده‌ها استفاده کردند و از این طریق تأکید داشتند که یکتاپرستی را از عهد باستان ادامه می‌دهند. به همین دلیل، معماری اسلامی تا حد زیادی میراث‌دار معماری عصر ساسانی شد، درحالی‌که مواد و مصالح، طرح‌ها، نقشه‌ها و پلان‌ها را تکمیل کرده یا تغییراتی در آن‌ها ایجاد کرد.

مسجد النبی، اولین مسجد مسلمانان در مدینه و قدمگاه پیامبر اسلام، بنایی بسیار ساده بود که بعدها به الگویی برای معماری مساجد نخستین تبدیل شد. این مسجد ستون‌هایی از نخل داشت و مسقف بود و به‌تدریج شبیه به شبستان‌هایی شد که امروزه می‌بینیم.

ویژگی‌های ساده و کاربردی مسجد النبی، ازجمله طراحی مینیمال، پرهیز از تزئینات اضافی، توجه به نیازهای انسان‌ها، و استفاده از مصالح بومی، بعدها در معماری مساجد ایرانی نیز تأثیر گذاشت. این شباهت‌ها نشان‌دهنده نوعی تعامل و تأثیرگذاری متقابل میان دو سبک معماری است.

بااین‌حال، در این مطلب قصد داریم نه مساجدی که از ابتدا بر اساس پلان اسلامی ساخته شدند، بلکه آن‌هایی را معرفی کنیم که بر پایه آتشکده‌های پیشین بنا شده‌اند.

مسجد سنگی دارابگرد: آتشکده آذرخش

مسجد سنگی داراب، واقع در دل کوه پهنا و نزدیکی شهرستان داراب، یکی از آثار تاریخی منحصر به فرد ایران است که ریشه‌ای در دوران ساسانی دارد. این بنا ابتدا به‌عنوان معبد مهرپرستان آریایی مورد استفاده قرار می‌گرفت، سپس در دوره ساسانیان به آتشکده تبدیل شد و در عصر اتابکان فارس به مسجد تغییر کاربری یافت.

ساختار تمام‌سنگی و ستون‌های حجاری‌شده این بنا نشان‌دهنده مهارت و خلاقیت معماران آن زمان است. مسجد سنگی داراب با ترکیب عناصر معماری باستانی و اسلامی، نمادی از تاریخ پرفرازونشیب و همزیستی فرهنگی در ایران به‌شمار می‌رود.

آدرس مسجد سنگی:
برای بازدید از این اثر تاریخی، کافی است به پنج کیلومتری جنوب‌شرقی شهر داراب سفر کنید.

2. مسجد جامع ایزدخواست: چهارطاقی ساسانی ایزدخواست

  چهارطاقی ساسانی ایزدخواست، بنایی تاریخی و ارزشمند است که در دل قلعه ایزدخواست و بر فراز صخره‌ای مرتفع واقع شده است. این اثر که در ابتدا به‌عنوان آتشکده‌ای در دوران ساسانیان مورد استفاده قرار می‌گرفت، پس از ورود اسلام به مسجد تبدیل شد. بااین‌حال، پایه‌های سنگی و ویژگی‌های معماری اصیل ساسانی آن همچنان دست‌نخورده باقی مانده است.

این چهارطاقی که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده، نمونه‌ای بارز از معماری دوران ساسانیان و نمادی از پیوند میان تاریخ و فرهنگ ایران است. موقعیت استراتژیک بنا بر فراز صخره‌ای مرتفع، گواهی بر اهمیت دفاعی و سیاسی آن در گذشته دارد.

آدرس مسجد جامع ایزدخواست:
برای بازدید از این اثر تاریخی، باید به استان فارس، بخش مرکزی شهرستان آباده، در جنوب شرقی شهر ایزدخواست سفر کنید.

3. مسجد جامع بروجرد

مسجد جامع بروجرد یکی از ارزشمندترین بناهای تاریخی و مذهبی ایران است که بر بقایای یک آتشکده ساسانی ساخته شده است. این مسجد که قدمتی بیش از هزار سال دارد، شاهدی زنده بر تحولات تاریخی و معماری ایران به شمار می‌رود.

این بنای باشکوه که در طول سده‌ها چندین بار مرمت و بازسازی شده، ترکیبی منحصربه‌فرد از هنر معماری اسلامی و میراث باستانی ایران را به نمایش می‌گذارد. گنبدخانه بلند، ایوان‌های عظیم، شبستان‌های ستون‌دار و کتیبه‌های تاریخی از ویژگی‌های برجسته این مسجد هستند.

مسجد جامع بروجرد، فراتر از یک مکان مقدس، موزه‌ای زنده از تاریخ و فرهنگ ایران است. جالب اینجاست که پیش از تبدیل‌شدن به مسجد، از آتشکده ساسانی آن تنها ویرانه‌ای باقی مانده بود.

آدرس مسجد جامع بروجرد:
برای بازدید از این اثر تاریخی، به استان لرستان، شهر بروجرد، محله دودانگه، خیابان جعفری بروید.

4. مسجد جامع نی‌ریز

مسجد جامع کبیر نی‌ریز یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی ایران است که در قلب شهر نی‌ریز قرار دارد. این بنا که پیشینه‌ای چند هزارساله دارد، ابتدا به‌عنوان آتشکده زرتشتیان مورد استفاده بوده و پس از ورود اسلام به مسجد تبدیل شده است.

معماری منحصربه‌فرد این مسجد، ترکیبی از سبک ساسانی و عناصر اسلامی است که آن را به یکی از شاهکارهای معماری ایران تبدیل کرده است. ایوان بلند، محراب زیبا، کتیبه‌های تاریخی، و مناره‌ای باشکوه از جمله ویژگی‌های برجسته این مسجد هستند. مسجد جامع نی‌ریز نه تنها مکانی مقدس برای مسلمانان، بلکه گنجینه‌ای از تاریخ و فرهنگ ایران به شمار می‌آید.

آدرس مسجد جامع نی‌ریز:
برای بازدید از این اثر تاریخی به استان فارس، شهرستان نی‌ریز، شهر نی‌ریز، بلوار سرداران، قائم شرقی، خیابان امام مهدی بروید.

5. مسجد جامع فهرج

مسجد جامع فهرج یزد یکی از قدیمی‌ترین بناهای مذهبی ایران است که درباره تاریخچه آن دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. برخی معتقدند این مسجد در قرن اول هجری به‌عنوان مسجد ساخته شده است، اما نقش‌ونگارهای ساسانی بر درهای آن نشان می‌دهد که هنر ساسانی و حتی پارتی در ساخت آن تأثیر داشته است.

حتی اگر این بنا از ابتدا مسجد بوده باشد، وجود آرایه‌هایی از یک آتشکده ساسانی در آن غیرقابل انکار است. این مسجد زیبا دارای سه دهانه شبستان است که با قوس‌های بیضی‌شکل طراحی شده و با خشت خام و پوششی از گل ساخته شده است. در ساخت این بنا به‌جای کاهگل، از کاهگل ارزه استفاده شده است.

گچ‌بری‌های این مسجد با طرح‌های پیچکی و شکنجی، یادآور هنر کاخ کسری است. همچنین نمای دیوارها از ترکیب سیم گل و ریگ گل ساخته شده که جلوه‌ای منحصربه‌فرد به بنا بخشیده است.

آدرس مسجد جامع فهرج:
برای بازدید از این اثر تاریخی، به استان یزد، بزرگراه یزد-بافق، روستای فهرج بروید.

6. مسجد تاریخانه دامغان

مسجد تاریخانه دامغان یکی از کهن‌ترین مساجد ایران است که به قرون اولیه اسلامی بازمی‌گردد. درباره تاریخ دقیق ساخت آن حدس و گمان‌هایی وجود دارد، اما شالوده ساسانی این بنا انکارناپذیر است. این مسجد احتمالاً یکی از معروف‌ترین و بزرگ‌ترین مساجد قرن دوم هجری در ایران است.

طرح کلی ساختمان، با آجرچینی‌های منظم و مصالح قرمز رنگ، به همراه ستون‌هایی که شباهت زیادی به ستون‌های دوره ساسانی دارند، زیبایی و شکوه این بنا را به نمایش می‌گذارد. آسمانه کوتاه شبستان و رواق‌های اطراف حیاط با طاق‌های ضربی بر روی پله‌های مدور، از ویژگی‌های بارز معماری این مسجد هستند.

گفته می‌شود این بنا در دوره سلجوقیان تکمیل شده و به شکلی که امروزه می‌بینیم درآمده است، اما همچنان ریشه‌های عمیق آن در معماری ساسانی و قرون اولیه اسلامی به چشم می‌خورد.

آدرس مسجد تاریخانه دامغان:
برای بازدید از این اثر تاریخی، به استان سمنان، شهر دامغان، میدان امام خمینی، خیابان شهید مطهری بروید.

زیبایی خفته در سنگ: معماری مساجد با الهام از ساسانیان

آیا تا به حال به این فکر کرده‌اید که برخی از مساجد ایران، ریشه در تاریخ دور و درازی دارند؟ مساجدی که پایه‌های آن‌ها بر روی بقایای آتشکده‌های ساسانی بنا شده است. این مساجد، نه تنها مکان‌های عبادت هستند، بلکه گنجینه‌هایی از هنر و معماری ایران نیز به شمار می‌روند. با بازدید از این مساجد، می‌توانیم به عمق تاریخ سفر کنیم و شاهد تلفیق باورهای مختلف در معماری باشیم.